Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku

Zbigniew Dworecki, Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku

Zwołanie Sejmu, przebieg obrad oraz podjęte na jego forum uchwały świadczyły o dużej kulturze politycznej i zmyśle organizacyjnym działaczy polskich w zaborze pruskim (głównie reprezentantów kół endeckich, chadeckich i narodowych konserwatystów). Doskonale wykorzystali oni wydarzenia rewolucyjne w Niemczech i podpisane przez Niemców zawieszenie broni w dniu 11 listopada 1918 roku. Doprowadzili do tego, że Polski Sejm Dzielnicowy mógł zebrać się w Poznaniu legalnie, za zgodą rządu niemieckiego. Jednak ramy dyskusji na jego forum zostały poważnie ograniczone. Sejm nie mógł podjąć uchwały w sprawie przyłączenia Wielkopolski (lub innych ziem zaboru pruskiego) do odrodzonego państwa polskiego. Zdecydował o tym dopiero orężny czyn Powstańców Wielkopolskich oraz postanowienia traktatu pokojowego z Niemcami podpisanego 28 czerwca 1919 roku w Wersalu.

W dniu 14 listopada 1918 roku tymczasowy Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (stanowiący, wraz z rozbudowaną wówczas siecią polskich Rad Ludowych, zalążek władz polskich na obszarze ziem zaboru pruskiego, mających wejść - jak oczekiwała uświadomiona narodowo i patriotyczna część społeczeństwa polskiego - w skład odradzającego się państwa polskiego) wydał odezwę w sprawie przeprowadzenia wyborów delegatów do Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Wybory te odbyły się w niezwykłym pośpiechu w dniach 16 listopada do 1 grudnia 1918 roku. Przeprowadzono je na ogół na wiecach w drodze głosowania na przygotowane uprzednio listy kandydatów.

Do sejmu wybrano 1399 delegatów, w tym 526 z Wielkopolski, 431 ze Śląska, 262 z Prus Królewskich, 133 ze skupisk ludności polskiej w Niemczech oraz 47 z Warmii i Mazur. W ich gronie znalazła się spora grupa delegatów z tych obszarów zachodnich ziem piastowskich, które po 1918 roku pozostały nadal w granicach Niemiec lub Wolnego Miasta Gdańska. Warto także podkreślić, że wśród delegatów znalazło się 129 niewiast. Kobietom przyznano czynne i bierne prawo wyborcze. Po raz pierwszy mogły one wspólnie z mężczyznami debatować nad ukształtowaniem stosunków politycznych. Wśród wybranych delegatów było także 75 księży. Razem z uczestniczącymi w obradach zaproszonymi innymi wpływowymi duchownymi wyznania rzymskokatolickiego (S. Adamskim, W. Dymkiem, S. Łukomskim i in.) stanowili oni bardzo aktywna grupę podczas obrad Sejmu, wywierającą istotny wpływ na kształtowanie poglądów i postaw delegatów. Wraz z przywódcami politycznymi z obozu narodowo-demokratycznego nadawali ton obradom i decydowali o treści podejmowanych uchwał i rezolucji.

Polski Sejm Dzielnicowy obradował w Poznaniu w sali "Apollo" (przy ulicy Piekary 17) w dniach 3-5 grudnia 1918 roku. Do stolicy Wielkopolski przyjechało około 1100 spośród wybranych delegatów. Przeszło połowa z nich pochodziła z Wielkopolski. Wśród delegatów byli delegaci wszystkich grup społecznych.

W czasie obrad Sejmu Dzielnicowego stolica Wielkopolski zmieniła swój wygląd. Ta twierdza pruska zmieniła się w miasto tętniące życiem polskim. Na ulicach i placach rozbrzmiewał język polski. Domy i mieszkania Polaków zostały udekorowane sztandarami i emblematami narodowymi. Dzień 3 grudnia uznano za święto narodowe. Po mszy, która pod wpływem płomiennego kazania sejmowego (wygłoszonego przez ks. Antoniego Strychla) zmieniła się w manifestację patriotyczną, zebrani udali się w pochodzie z fary do sali obrad. Po drodze wznoszono okrzyki o treści patriotycznej oraz śpiewano pieśni: "Boże coś Polskę", "Rotę", "Jeszcze Polska nie zginęła".

Sejm wytyczył drogę działania ruchu polskiego na najbliższą przyszłość (zwłaszcza w Wielkopolsce, na Pomorzu i Górnym Śląsku), wybrał Naczelną Radę Ludową, jako zwierzchnią władzę Polaków w Niemczech do chwili objęcia ziem zaboru pruskiego przez rząd polski, określił zasady sprawowania jej "rządów tymczasowych" oraz zatwierdził żądania narodowe i terytorialne ludności polskiej w zaborze pruskim.

Mimo ograniczonych możliwości pełnego wypowiadania się delegatów i zaproszonych gości w różnych sprawach politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturalno-oświatowych i religijnych, myśl polityczna Sejmu Dzielnicowego koncentrowała się wokół wszystkich tych problemów, które nurtowały szerokie rzesze społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim. W myśli tej znalazły swe odzwierciedlenie przede wszystkim sprawy dotyczące: odbudowy niepodległego państwa polskiego, kształtu terytorialnego tego państwa, rewindykacji polskich ziem zachodnich i północnych oraz tzw. kresów wschodnich, dostępu Polski do morza, stosunku do rządu polskiego w Warszawie i Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, wydarzeń rewolucyjnych w Rosji i Niemczech, kształtowania się stosunków polsko-niemieckich (w tym także na przestrzeni dziejów), stosunku do państw koalicji, roli państw słowiańskich w dziejach Europy i problemu współdziałania z tymi państwami, organizacji politycznej Polaków w Niemczech, kształtu ustroju odrodzonego państwa polskiego, roli różnych warstw i klas społecznych oraz grup zawodowych w zyciu narodu, stosunku do kwestii robotniczej i chłopskiej, równouprawnienia kobiet, bezpieczeństwa państwa, problemu mniejszości narodowych (zwłaszcza mniejszości niemieckiej), repolonizacji polskich ziem zachodnich i północnych, wychowania młodzieży, roli Kościoła w życiu narodu i państwa.

Przywódcy życia polskiego w zaborze pruskim wystąpili na forum Sejmu z żądaniem utworzenia wolnej, niepodległej i zjednoczonej Polski z dostępem do morza. Sejm Dzielnicowy nie proklamował oderwania ziem zaboru pruskiego lub ich części od Niemiec. Wzywał natomiast państwa koalicji do podjęcia decyzji w tej sprawie w traktacie pokojowym. Przywódcy polityczni byli przekonani, że Polacy nie mają dość sił, by podjąć walkę orężną z zaborcą. Sprawę powrotu zachodnich i północnych ziem piastowskich do Macierzy oddano w ręce koalicji, która "miała" spełnić marzenia zamieszkałych tu Polaków. Akcentowano to także silnie w telegramach wysłanych przez Sejm do T.W. Wilsona, G. Clemenceau, D. Lloyda George'a, V. Orlanda i F. Focha. Jednocześnie wyrażono nadzieję, że przyjdzie niebawem czas, w którym Polacy w zaborze pruskim złączą się z macierzą i w zgodnej współpracy działać będą dla dobra całej Rzeczypospolitej. Stanowisko to podważało stanowisko tych polityków (zwłaszcza piłsudczyków), którzy u progu II Rzeczypospolitej oskarżali Wielkopolan o dążenia separatystyczne. Sejm Dzielnicowy wyraził pragnienie, aby w Warszawie utworzony został jak najprędzej silny rząd koalicyjny, złożony z reprezentantów wszystkich głównych kierunków politycznych w Polsce i z przedstawicieli ze wszystkich ziem polskich (z trzech zaborów). W uchwalonej rezolucji oświadczono jednocześnie, że Sejm wypowiada się przeciw wszechwładzy państwa w różnych dziedzinach życia publicznego, społecznego i kulturalnego. Sejm nie udzielił jednak poparcia ówczesnemu rządowi w Warszawie. Zwracano uwagę, że władza Józefa Piłsudskiego nie pochodzi z woli narodu, gdyż otrzymał ją od Rady Regencyjnej, która była wytworem państw centralnych. Różne uwagi krytyczne kierowane wówczas pod adresem Józefa Piłsudskiego i jego współpracowników były przede wszystkim wymownym przykładem walki o władzę w odradzającym się państwie polskim, pomiędzy dominującymi w rządzie warszawskim piłsudczykami a politykami związanymi z obozem endeckim i chadeckim, którzy odgrywali ważną rolę polityczną w Poznaniu.

W ostatnim dniu obrad Sejmu (5 grudnia) wybrano 80 osobową Naczelną Rade Ludową. Z niej wyłowiono prezydium, którego przewodniczącym został dr Bolesław Krysiewicz. Wybrano tez organ roboczy w postaci Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. W jej skład powołano: ks. Stanisława Adamskiego, Wojciecha Korfantego, Adama Poszwińskiego, Józefa Reymera, Stefana Łaszewskiego i Władysława Seydę. Realizacja uchwał Sejmu Dzielnicowego stwarzała na ziemiach zaboru pruskiego faktyczny system dwuwładzy, możliwy do utrzymania tylko w warunkach ukształtowanych przez rewolucję w Niemczech.

Sejm Dzielnicowy nie został rozwiązany; w praktyce jednak już go nie zwoływano. Jego autorytet przeszedł w całości na Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, który starał się organizować i kierować całokształtem pracy narodowej Polaków w zaborze pruskim oraz podejmować zabiegi na forum międzynarodowym o powrót Wielkopolski, Pomorza i Śląska w granice odrodzonego państwa polskiego.

W oparciu o podjęta przez Naczelną Radę Ludową uchwałę, Komisariat obwieścił w dniu 8 stycznia 1919 roku o pełnym przejęciu władzy cywilnej i wojskowej na wyzwolonych przez powstańców obszarach oraz o obsadzeniu przez Polaków różnych urzędów prowincjonalnych.

Sejm Dzielnicowy stanowił więc ważne ogniwo w walce Polaków w zaborze pruskim o powrót tego obszaru w granice odrodzonego państwa polskiego oraz w podejmowanych przez nich wysiłkach zmierzających do zorganizowania tu zrębów władz polskich jeszcze w okresie rządów zaborcy pruskiego. Stanowił on także ważne ogniwo w dziejach polskiej myśli zachodniej. Do dorobku tej myśli sięgały w latach II Rzeczypospolitej różne polskie organizacje i stowarzyszenia, instytucje oraz niektóre osoby zajmujące się działalnością twórczą.

Dworecki, Zbigniew. Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku. Przegląd Wielkopolski, nr 15-16, 1991 r. ISSN 0860-7540.


  • Tablica pamiątkowa Polskiego Sejmu Dzielnicowego na kinie Apollo w Poznaniu

    Tablica pamiątkowa Polskiego Sejmu Dzielnicowego na kinie Apollo w Poznaniu

  • Pochód Sejmu Polskiego w Poznaniu 3 grudnia 1918

    Pochód Sejmu Polskiego w Poznaniu 3 grudnia 1918